Felipe Guamán Poma de Ayala

Felipe Guamán Poma de Ayala

Irudi gehiago
Bizitza
JaiotzaPeruko Erregeorderria, 1534 (egutegi gregorianoa)
HerrialdeaEspainiar Inperioa
HeriotzaLima, 1615 (80/81 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakkronikagilea, marrazkilaria, itzultzailea eta idazlea
Huaynaputinatik datorren errauts-euri handiaren azpian dago.

Felipe Guamán Poma de Ayala edo Felipe Huamán Poma de Ayala (Cusco, 1534 – Lima, 1615), Peruko erregeordetza garaiko kronista eta kitxuazko itzultzailea izan zen, inka jatorrikoa. Primer nueva corónica y buen gobierno (1615) idatzi eta ilustratu zuen, munduko historiografian aurkitu den libururik originalenetako bat.[1] Egun, Danimarkako Errege Liburutegian dago, eta on line kontsulta daiteke.[2]

Biografia

Ziurrenik San Cristóbal de Suntuntu-n edo Sondondon jaioa, egungo Ayacucho, 1534. urtean.[3][4][5] Guamán Pomaren eskuizkribuetan ordea, Huánucokoa izango litzateke, Yarowilca familia noble baten ondorengoa izanik.

Haren abizenak, kitxuako hitzetatik eratortzen dira waman eta puma hitzetatik[6] eta kitxuan dauden izen totemikoak (lurreko eta zeruko jainkoei lotuak). Carlos Araníbar peruanistaren arabera, lehen deiturarekin idatzi beharko litzateke hitz larri gisa, hau da, «Felipe Guaman Ayala».[7] Martin Guaman Mallqui eta Juana Chuquitantaren (Cusi Ocllo) semea izan zen, ustez, Túpac Yupanquiren ondorengoa. Espainiarrekin hazi zen, eta, horregatik jatorri hispanokoa duela esaten da. Bi aldiz erbesteratu zuten, lehenengoz Huamangako korrejidoreak 1600. urtean eta bigarrenez 1606 edo 1608an Lucanasko korrejidoreak.

1560-70ko hamarkadetan kitxuaren itzultzaile aritu zen funtzionario kolonialentzat, besteak beste, Alberto de Acuña eta Pedro Arteaga Mendiolarentzat. 1587an, Juan Pérez de Gamboarentzat aritu zen ere.[8][9]

1590eko hamarkadaren bukaeran Chupasko haranean zuen titulua berreskuratzen saiatu zen, oinordetzagatik. Epaiketen ondorioz titulua galdu eta gainera zituen ondasun guztiak kendu zizkioten 1600ean. Taki Unguy mugimendu erlijioso eta politikoa baretzen aritu zen Cristobal de Albornoz apaizaren ondoan, seguru asko jarrera antiindigenista batean, Espainiaren aldetik onuraren bat irabazteko.[10]

Kronika

Primer nueva corónica y buen gobierno (1615) eskuizkribuaren azala

Primer nueva corónica y buen gobierno (1615) idatzi eta ilustratu zuen, munduko historiografian aurkitu den libururik originalenetako bat.[1] Andeetako indigenen ikuspegia, konkistaren ondorengo Peruko gizartea eta Inken historia eta genealogia erakusten du XVI. mendeko gaztelania eta kitxua klasiko erabiliz. Lanara Espainiara bidali zuen Felipe III.ak irakur zezan baina bidean "galdu´ egin zen. Egun, Danimarkako Errege Liburutegian dago, eta on line kontsulta daiteke.[2]

«Koronikaren» eskuizkribua Danimarkako Errege Liburutegian mantendu zen gutxienez 1660. hamarkadaren hasieratik baina 1907an bakarrik argitaratu zen, Richard Pietschmann jakintsu alemanak aurkitu zuenean. 1936an, Paul Rivetek edizio moldatu bat argitaratu zuen. 1980an, liburuaren transkripzio kritiko bat argitaratu zuten John Murrak eta Rolena Adornok (Jorge Uriosteren lankidetzarekin), Felipe Guamán Poma de Ayala, Nueva Crónica y Buen gobierno izenpean. 2011an eskuiztribu originala digitalizatu Danimarkako Errege Liburutegian on line kontsulta daiteke.

Literatura saria Bolivian

  • Boliviako Literatura Sari Nazionalen artean, Guamán Poma de Ayala saria ematen zaie jatorrizko hizkuntzetako narratiba-lanei.[11]

Erreferentziak

  1. a b «Traductores - Biblioteca de Traducciones Hispanoamericanas» www.cervantesvirtual.com.
  2. a b Facsímil y transcripción de la Nueva coronica... en la Det Kongelik Bibliotek.
  3. Padilla, Abraham B. “Huamán Poma, el indio crónista dibujante”, Fondo de Cultura Económica, 1979.
  4. Porras Barrenechea, Raúl, El Cronista Indio: Felipe Huamán Poma de Ayala, 1948.
  5. LR, Redacción. (20 de mayo de 2018). Piden restaurar la casa de cronista Guamán Poma de Ayala | LaRepublica.pe. .
  6. Jorge A. Lira Diccionario quechua -castellano ISBN 978-9972-236-70-9
  7. Wilfredo Kapsoli en La República Lima, 23 de marzo de 2003, pág. 29
  8. Alberdi Vallejo, A. (2010) El mundo al revés: Guaman Poma anticolonialista. Berlín: WVB, Wissenschafticher Verlag. ISBN 978-3-86573-494-5.
  9. El mundo está perdido. Influencias de Acuña y Arteaga en el ideario de Guamán Poma Alberdi Vallejo, A. (2013) El mundo está perdido. Influencias de Acuña y Arteaga en el ideario de Guamán Poma. Berlín: WVB, Wissenschafticher Verlag. ISBN 978-3-86573-756-4.
  10. Luis Millones: Retorno de las huacas [...]
  11. Ganadores del Premio Nacional Guamán Poma de Ayala en Lengua Originaria - Convocatoria 2019. Organización de Estados Iberoamericanos (OEI).

Bibliografia

  • Adorno, Rolena. (1978). «Felipe Guaman Poma de Ayala: an Andean view of the Peruvian viceroyalty, 1565-1615» Journal de la Société des Américanistes LXV: 121-143..
  • Adorno, Rolena (2000). Guaman Poma: Writing and Resistance in Colonial Peru. Austin: University of Texas Press.
  • Alberdi Vallejo, Alfredo R. (2010). El mundo al revés: Guaman Poma anticolonialista. WVB, Wissenschafticher Verlag. ISBN 9783865734945. 
  • Alberdi Vallejo, Alfredo (2013). El mundo está perdido. Influencias de Acuña y Arteaga en el ideario de Guaman Poma. Berlín: Wissenschaftlicher Verlag Berlin.
  • Cerrón Palomino, Rodolfo. (2003). «Entre el aimara y el quechua: la guamanpomiana» Anthropologica 21 (21): 175-197..
  • Cuba, Mª del Cármen. (1998). «Textos aimaras en Guamán Poma» Alma Mater: revista de investigación (15): 141-145. ISSN 1609-9036..
  • García-Castellón, Manuel. Guamán Poma de Ayala, pionero de la teología de la liberación. Madrid: Pliegos, 1991.
  • González Vargas, Carlos A.; Rosati A., Hugo; Sánchez C., Francisco (2002). Guaman Poma: testigo del mundo andino. Lom Ediciones. ISBN 9789562825603. 
  • Guaman Poma de Ayala, Felipe ([1615]1980). Nueva crónica y buen gobierno. John V. Murra y Rolena Adorno, eds.; traducciones del quechua por Jorge L. Urioste. 3 tomos. México D.F.: Siglo Veintiuno.
  • López-Baralt, Mercedes (1993). Guaman Poma, autor y artista. Pontificia Universidad Catolica del Perú, Fondo Editorial. ISBN 9788489309807. 
  • Ortega Sánchez, Delfín (2011). Sociedad, política y religión en el Virreinato del Perú: la subversión del orden colonial en la "Primer nueua corónica y buen gobierno" (1615-1616) de Guamán Poma de Ayala. Universidad de Extremadura. ISBN 9788477239390. Consultado el 29 de septiembre de 2018. 
  • Padilla Bendezú, Abraham. (1979). «Huamán Poma, el indio crónista dibujante» Fondo de Cultura Económica: 103-109..
  • Pietschmann, Richard. ([1913] 2012). «Informe del manuscrito iluminado de Don Felipe Guaman Poma de Ayala que se ha encontrado en la Gran Biblioteca Real de Copenhague» Runa Yachachiy (Revista electrónica virtual).
  • Porras Barrenechea, Raúl. (1948). «El Cronista Indio: Felipe Huamán Poma de Ayala» Mercurio Peruano: 23..
  • Quispe-Agnoli, Rocío. La fe andina en la escritura. Identidad y resistencia en la obra de Guamán Poma de Ayala. Archivado el 7 de abril de 2020 en Wayback Machine. Lima: Fondo Editorial de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2006. ISBN 9972-46-316-8.

Kanpo estekak

  • «Nueva Corónica i Buen Gobierno» por Felipe Guamán Poma de Ayala, facsímil digital de la Biblioteca Real de Dinamarca, Copenhague.
  • Adorno, Rolena (1980) «La redacción y enmendación del autógrafo de la Nueva corónica y buen gobierno»
  • Alberdi Vallejo, Alberto (2012) “El Príncipe de los cronistas nativos: Felipe Lázaro Guamán Poma. Invenciones y falsificaciones documentales del siglo XVIII”, revista virtual Runa Yachachiy, Berlín.
  • Dejo, Juan. “Guamán Poma de Ayala y la lógica andina de la conciliación”. En: Apuntes, número 26, Primer Semestre de 1990, p. 77-92.
  • Pisarro, Marcelo “Zonas de contacto: nueva crónica, buen gobierno”, Nerds All Star, weblog de Revista Ñ.
  • Más allá de los 400 años: Guamán Poma revisitado -Número especial de Letras (Lima). Revista de investigación de Letras y Ciencias Humanas de la UNMSM. Editado por R. Quispe-Agnoli en colaboración con C. García Bedoya. 12 ensayos, 30 imágenes. DOI: https://doi.org/10.30920/letras.91.133
  • Quispe-Agnoli, Rocío (2020). "Escribirlo es nunca acabar. Cuatrocientos cinco años de lecturas y silencios de una Operta Aperta andina." Letras (Lima). 91.133, pp. 5-34. DOI: https://doi.org/10.30920/letras.91.133.1
Autoritate kontrola
  • Wikimedia proiektuak
  • Wd Datuak: Q473217
  • Commonscat Multimedia: Felipe Guamán Poma de Ayala / Q473217

  • Identifikadoreak
  • WorldCat
  • VIAF: 87992984
  • ISNI: 0000000118390148
  • BNE: XX980156
  • BNF: 120725373 (data)
  • GND: 119040565
  • LCCN: n78095591
  • NKC: jo2002103463
  • SNAC: w66m7fv4
  • SUDOC: 029009014
  • BIBSYS: 90630028
  • Hiztegiak eta entziklopediak
  • DBE: url
  • Britannica: url
  • Bilduma digitalak
  • BVMC: 651
  • Wd Datuak: Q473217
  • Commonscat Multimedia: Felipe Guamán Poma de Ayala / Q473217