Arizema
 Arisaema fargesii | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | liliopodobne (≡ jednoliścienne) | ||
| Rząd | |||
| Rodzina | obrazkowate | ||
| Podrodzina | Aroideae | ||
| Rodzaj | arizema | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Arisaema Mart. Flora 14(2): 459 (1831) | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Arisaema speciosum (Wallich)[3] | |||
| Zasięg | |||
 | |||
| |||
Bulwy arizem
Liście arizem
Kwiatostany arizem
Owocostany arizem
Pokrój arizem
Arizema, kokorza[4] (Arisaema Mart.) – rodzaj roślin zielnych należący do rodziny obrazkowatych, liczący około 183 gatunków, pochodzących z Afryki (od wschodniego Zairu do Tanzanii i Etiopii), Azji (od Półwyspu Arabskiego do Sachalina i Malezji) i Ameryki Północnej (od centralnej i wschodniej Kanady do Meksyku).
Morfologia
- Łodyga
- Większość gatunków z rodzaju arizema, szczególnie pochodzących z klimatu umiarkowanego, tworzy podziemną, spłaszczono-kulistą bulwę pędową. W każdym okresie wegetacyjnym bulwa, po wyczerpaniu składników odżywczych, zamiera, a na jej wierzchołku tworzy się kolejna, gromadząca składniki odżywcze niezbędne do przetrwania kolejnego okresu spoczynku. Gatunki wiecznie zielone, nie przechodzące okresu spoczynku, szczególnie pochodzące z klimatu tropikalnego, wytwarzają podziemne, cylindryczne kłącze.
- Liście
- Pojedynczy, pochwopodobny katafil powstaje u podstawy pędu naziemnego, otaczając jego nasadę. Rośliny z rodzaju arizema tworzą od jednego do kilku liści właściwych, których ogonki tworzą u nasady pochwopodobną pseudo-łodygę, otaczającą szypułkę. Blaszki liści właściwy są zróżnicowane, dłoniastozłożone (np. A. concinnum), trójlistkowe (np. A. triphyllum) lub wachlarzowatopalczaste (np. A. dracontium). Liczba, kształt, ułożenie i osadzenie listków są często najważniejszymi cechami identyfikującymi gatunki.
- Kwiaty
- Pojedynczy kwiatostan, typu kolbiastego pseudancjum, pojawia się krótko przed lub razem z liśćmi. Składa się zwykle z kolorowej, bardzo dekoracyjnej, wąskiej i wydłużonej pochwy (spatha) okrywającej kolbę. Kształt i kolorystyka pochwy, a także wzór jej kropkowania lub paskowania, jest zawsze charakterystyczny dla gatunku. Generalnie pochwa kwiatostanu dzieli się na część dolną, z rurowato zwiniętymi brzegami oraz części górnej, trójkątno- lub trójkątno-jajowato-rozwartej, często z długim kończykiem, okalającym wyrostek kolby lub tworzącym wygiętą do przodu, hełmowatą strukturę. Kolby wytwarzają wyrostki, siedzące lub osadzone na trzonku, długie, wygięte i sięgające do ziemi lub krótkie, wzniesione, maczugowate lub ścięte. W przeciwieństwie do innych przedstawicieli podrodziny Aroideae arizemy są przeważnie roślinami dwupiennymi, jedynie niektóre gatunki są jednopienne. Młode rośliny wytwarzają przeważnie kwiaty męskie, a starsze żeńskie. Niektóre gatunki zmieniają płeć co roku, aby w fazie męskiej zgromadzić wystarczającą ilość substancji odżywczych do owocowania w kolejnym okresie wegetacyjnym. Kwiaty żeńskie zbudowane są z jednokomorowej, jajowatej lub butelkowatej zalążni, zawierającej od jednego do kilku ortotropowych zalążków. Wyrostek kolby niekiedy pokryty jest prątniczkami lub zredukowanymi tworami powstałymi ze sterylnych kwiatów męskich lub żeńskich.
- Owoce
- Mięsiste, czerwone jagody.
- Korzenie
- Korzeń główny nietrwały lub nieobecny. W przypadku gatunków tworzących bulwy, z ich wierzchołka, w pierścieniu wokół pędu naziemnego, wyrastają korzenie przybyszowe. W przypadku gatunków kłączowych, korzenie przybyszowe wyrastają na krótkim odcinku w jego górnej części.
Biologia i ekologia
- Rozwój
- Byliny, geofity ryzomowe.
- Siedlisko
- Obszary klimatu umiarkowanego i tropikalnego półkuli północnej. Większość gatunków rośnie w wilgotnych, przepuszczalnych i bogatych w próchnicę glebach, w warunkach zacienionych, leśnych, na górskich łąkach i zboczach, a także na otwartych przestrzeniach od nizin do wysokogórskich lasów. Kilka gatunków rośnie w słabych, ilastych glebach w szczelinach skalnych.
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n = 28, 56, 84,
Systematyka
- Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
- Należy do plemienia Arisaemateae, podrodziny Aroideae, rodziny obrazkowatych, rzędu żabieńcowców w kladzie jednoliściennych[2][5].
- Pozycja rodzaju w systemie Reveala z roku 2007 (2010)
- Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist, Takht. & Zimmerm. ex Reveal), podgromada Magnoliophytina (Frohne & U. Jensen ex Reveal), klasa Magnoliopsida (Brongn.), podklasa żabieńcowe (Alismatidae Takht.), nadrząd obrazkopodobne (Aranae Thorne ex Reveal), rząd obrazkowce (Arales Juss. ex Bercht. & J. Presl), rodzina obrazkowate (Araceae Juss.)[6][7].
- Pozycja rodzaju według Crescent Bloom (system Reveala z lat 1993–1999)
- Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina (Frohne & U. Jensen ex Reveal), klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa obrazkowe (Aridae Takht.), nadrząd obrazkopodobne (Aranae Thorne ex Reveal), rząd obrazkowce (Arales Dumort.), rodzina obrazkowate (Araceae Juss.)[8].
|
|
- Podział rodzaju według Schotta (1860)
- Heinrich Wilhelm Schott, w pierwszej monografii na temat rodziny obrazkowatych, zaproponował podział 66 zidentyfikowanych wówczas gatunków arizem na 4 sekcje[11]: Trisecta, Pedatisecta, Radiatisecta i Peltatisecta. Klasyfikacja została oparta na kształcie blaszek liściowych.
- Podział rodzaju według Englera (1920)
- Adolf Engler w 1920 roku zaproponował zupełnie nowy podział rodzaju, obejmującego wówczas ponad 100 gatunków, oparty na kształcie wyrostka kolby, kształcie pochwy kwiatostanu, obecności prątniczek oraz sposobie otwierania się pylników. Na tej podstawie Engler wyróżnił 15 sekcji[11][12]: Fimbriata, Attenuata, Barbata, Auriculata, Clavata, Franchetiana, Tortuosa, Speciosa, Decipienta, Tenuipistillata, Pistillata, Nepenthoidea, Ringentia, Wallichiana, Lunata.
- Podział rodzaju według Renner, Zhang i Murata (2004)
- Na podstawie analiz wyników molekularnych badań filogenetycznych autorzy wskazali na relacje pokrewieństwa w odniesieniu do tradycyjnego podziału na sekcje, bazującego na koncepcjach Englera. 11 sekcji na kladogramie przedstawionych zostało jednak w politomii, co pozwala jedynie wnioskować o mono- lub polifiletycznym charakterze tych grup. Sekcją szczególnie wymagającą troski taksonomów i podziału z powodu wyraźnie polifiletycznego charakteru okazała się Tortuosa, a być może także Pedatisecta. Wskazane jako najwyraźniej grupy monofiletyczne zostały sekcje Arisaema, Clavata, Dochafa, Fimbriata (w tym z przedstawicielami sekcji Tortuosa), Franchetiana i Sinarisaema[13].
Nazewnictwo
- Toponimia nazwy naukowej
- Nazwa łacińska pochodzi od greckich słów άρης (aris – roślina z rodzaju Arum) i αίμα (haima – krew) i odnosi się do nakrapianych liści niektórych gatunków.
- Nazwy zwyczajowe
- Zwyczajowa nazwa angielska rodzaju, Jack-in-the-pulpit (w wolnym tłumaczeniu: Wacek /penis/ na kazalnicy), jest aluzyjnym odniesieniem do kształtu kwiatostanu tej rośliny. W językach angielskim, a także niemieckim i hiszpańskim, rośliny te określa się również jako lilie kobrze. W Polsce spotyka się też nazwę wytryszek.
- Synonimy[9]
- Alocasia (Neck. ex Raf.), Dochafa (Schott), Muricauda (Small), Flagellarisaema (Nakai), Heteroarisaema (Nakai), Pleuriarum (Nakai), Ringentiarum (Nakai)
- Homonimy[14]
- Arisaema Hett. & G. Gusman
Zastosowanie
- Rośliny jadalne
- W Indiach[15] spożywa się korzenie A. tortuosum i bulwy A. murrayi lub A. tortuosum, ugotowane w wodzie i zmiksowane z solą i chilli (potrawa o nazwie poona, dhudhda, baddha). Indianie Ameryki Północnej przygotowują opartą na dziczyźnie potrawę z bulw i jagód A. triphyllum. W Himalajach jedzone są również bulwy A. costatum i A. turtuosum[16].
- Rośliny lecznicze
- Z gatunku A. tortuosum[17] wyizolowano lektyny o działaniu antyrakowym i działającym zabójczo na owady[18]. Rdzenni Amerykanie stosowali ugotowany lub wysuszony i sproszkowany korzeń gatunków A. triphyllum i A. dracontium w razie gorączki. Zewnętrznie środek ten stosowano jako tonik na infekcje skóry, a także jako okłady na bolące lub spuchnięte miejsca[19]. W tradycyjnej medycynie chińskiej sproszkowana łodyga A. consanguineum (Nan Xing) jest szeroko stosowana z uwagi na swoje działanie uspokajające, przeciwkaszlowe, przeciwdrgawkowe i antyrakowe. W większych dawkach lek wykazuje silne działanie toksyczne. Dawka śmiertelna u myszy wynosi 13,5 g/kg[20].
- Rośliny ozdobne
- Rośliny z rodzaju arizema uprawiane są jako rośliny ogrodowe lub pokojowe ze względu na atrakcyjne kwiatostany, na przykład:
- A. elephas (tworzy pochwę o długości 15 cm w kolorze purpurowym z białymi paskami; kolba tworzy długi, powyginany wyrostek sięgający do ziemi),
- A. jacquemontii (wąska, spiczasta pochwa o długości 15 cm, w kolorze zielonym w białe paski, tworząca na końcu wydłużony kapturek),
- A. serratum (pochwa jasnozielona w purpurowe kropki lub białe paski; kolba tworzy żółty wyrostek),
- A. sikokianum, prawdopodobnie najczęściej uprawiana (pochwa o długości 15 cm, głęboko purpurowa, z czysto białym wnętrzem; kolba czysto biała z palikowatym wyrostkiem),
- A. triphyllum (pochwa jasnozielona lub purpurowobrązowa; kolba wysmukła).
- Rośliny magiczne
- Istnieją doniesienia, że rdzenni Amerykanie używali nasion gatunków A. triphyllum i A. dracontium do diagnozowania postępu choroby. Jeżeli nasiono wrzucone do naczynia z wodą okręciło się w nim 4 razy, pacjent powinien wyzdrowieć, jeżeli mniej – umrzeć[19].
- Inne zastosowania
- Szczawian wapnia obecny w całych roślinach z gatunków A. triphyllum i A. dracontium powoduje bardzo poważne dolegliwości w razie spożycia na surowo. Istnieje doniesienie, że członkowie plemienia Meskwaki mieszali pocięty korzeń tych roślin z mięsem, które było następnie podrzucane wrogom[19]. W Afryce wysuszone ziele gatunku A. enneaphyllum stanowi składnik kadzidła[21].
Uprawa
- Wymagania
- Rośliny wymagają lekkiego, przepuszczalnego, wilgotnego podłoża, bogatego w próchnicę. Stanowisko w półcieniu lub całkowitym cieniu.
- Rozmnażanie
- Wszystkie gatunki Arisaema łatwo rozmnażają się z nasion. Nasiona powinny być wysiane blisko siebie i przykryte jednocentymetrową warstwą podłoża. Podłoże powinno być umiarkowanie wilgotne. Optymalna temperatura kiełkowania wynosi około 25 °C w dzień i 20 °C w nocy. Rośliny przeważnie kiełkują w ciągu 1–2 miesięcy. Siewki rosną w pierwszym roku przez okres od 2 do 6 miesięcy, po którym przechodzą w okres spoczynku. Powinny w tym czasie być przechowywane w ciepłym i zacienionym miejscu. Zakwitną po 2–4 latach. W przypadku niektórych gatunków rozmnażanie możliwe jest również przez bulwy przybyszowe.
- Przechowywanie
- Niektóre gatunki są mrozoodporne i w warunkach klimatu Polski mogą być zimowane w gruncie, pod grubą okrywą ze ściółki. Zaleca się jednak wykopywanie bulw po przejściu roślin w okres spoczynku. Bulwy powinny być przechowywane w pomieszczeniu suchym, w temperaturze 5 °C (gatunki klimatu umiarkowanego) lub 20 °C (gatunki tropikalne). W zbyt wilgotnym miejscu mogą zostać zaatakowane przez zgniliznę. Wraz ze wzrostem temperatury na wiosnę rośliny rozpoczną nowy cykl wegetacji, powinny być wówczas posadzone.
- Szkodniki
- Rośliny rosnące w ogrodzie są często atakowane przez ślimaki (pędy naziemne) i nornikowate (bulwy).
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-20] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
- ↑ Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ L.I. Cabrera et al. Phylogenetics relationships of aroids and duckweeds (Araceae) inferred from coding and noncoding plastid DNA. „American Journal of Botany”. 95(9), s. 1153-1165, 2008. (ang.).
- ↑ James L. Reveal: Classification of extant Vascular Plant Families. 2008-03-29. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
- ↑ James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. 2010-05-20. [dostęp 2010-05-22]. (ang.).
- ↑ Crescent Bloom: Hierarchical position of the Genus Arisaema. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-05-22]. (ang.).
- ↑ a b Govaerts R.: World Checklist of Arisaema. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2006. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
- ↑ Nazwy polskie według Gawryś W. 2008: Słownik roślin zielnych. Officina Botanica, Kraków.
- ↑ a b J. Murata. Present status of Arisaema Systematics. „The Botanical Magazine Tokyo”. 103, 1990. (ang.).
- ↑ A. Engler: Das Pflanzenreich. IV.23A Araceae. T. 73-74. Leipzig: Wilhelm Engelmann Verlag, 1920. (łac.).
- ↑ Susanne S. Renner, Li-Bing Zhang i Jin Murata. A chloroplast phylogeny of Arisaema (Araceae) illustrates Tertiary floristic links between Asia, North America, and East Africa. „American Journal of Botany”. 91, s. 881-888, 2004. (ang.).
- ↑ Arisaema. Tropicos.org. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2010-05-22].
- ↑ Robert Freedman: Famine Foods. [dostęp 2010-05-22].
- ↑ E.L. Sturtevant i U.P. Hedrick: Sturtevant's Notes on Edible Plants. BiblioLife. ISBN 978-1-11-352736-3. (ang.).
- ↑ W źródle A. helleborifolium. Przyjęto nazwę zaakceptowaną synonimu według World Checklist of Arisaema (op. cit.).
- ↑ Manpreet Kaur, Kuljinder Singh, Pushpinder J. Rup, A.K. Saxena, Rizwan H. Khan, Mohd. Tashfeen Ashraf, Sukhdev Singh Kamboj, Jatinder Singh. A tuber lectin from Arisaema helleborifolium Schott with anti-insect activity against melon fruit fly, Bactrocera cucurbitae (Coquillett) and anti-cancer effect on human cancer cell lines. „Archives of Biochemistry and Biophysics”. 445 (1), s. 156-165, 2006-01- 01. ISSN 0003-9861.
- ↑ a b c Wildflowers and other natural wonders of the Southeastern U.S.. [dostęp 2010-05-22].
- ↑ Kee Chang Huang: The pharmacology of chinese herbs. Boca Raton: CRC Press, 1999. ISBN 0-8493-1665-0. (ang.).
- ↑ Marcello Pennacchio, Lara Vanessa Jefferson, Kayri Havens: Uses and abuses of plant-derived smoke: it's ethnobotany as hallucinogen, perfume, incense, and medicin. New York: Oxford University Press, 2010. ISBN 978-0-19-537001-0. (ang.).
Bibliografia
- Jenn-Che Wang. The Systemtic Study of Taiwanese Arisaema (Araceae). „Bot. Bull. Acad. Sin.”. 37, s. 64-87, 1996. (ang.).
- Praca zbiorowa: Botanica. Könemann, 2005.
- Ray Herold: Arisaemas. International Aroid Society. [dostęp 2010-05-22]. (ang.).
- Die Gattung Arisaema (Araceae) – Kobralilien. [dostęp 2010-05-22]. (niem.).
- Daniel F. Austin: Florida ethnobotany. Boca Raton: CRC Press, 2004. ISBN 0-8493-2332-0.
- Susan Carter: Perennials : the gardener's reference. Portland, Or.: Timber Press, 2007. ISBN 978-0-88192-820-4. (ang.).
Linki zewnętrzne
- Araceum
- The International Aroid Society
- Zdjęcia gatunków
- Interaktywny klucz do oznaczania gatunków (ang.). botu07.bio.uu.nl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-09)].
- Mrozoodporność poszczególnych gatunków (ang.)
- J9U: 987007536941005171
