Kowalscy herbu Wieruszowa

 Ten artykuł od 2018-07 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.
Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Wieruszowa Herb Wieruszów-Kowalskich

Kowalscy herbu Wieruszowa, Wierusz-Kowalscy – polska rodzina szlachecka pochodząca z Ziemi Wieluńskiej.

Historia rodu

Pierwszym znanym Wieruszem był Lutold Wierusz wspominany na początku XIV w. Kolebką rodu był Wieruszów, który należał do przodków Lutolda już w XIII wieku, a prawdopodobniej również wcześniej. W tym czasie (XIII, XIV w.) Wieruszowie byli najpotężniejszym rodem Ziemi Wieluńskiej. Prócz Wieruszowa należało do nich 20 okolicznych wsi. Sprawowali również najważniejsze urzędy w regionie. Fundatorzy wielu parafii i klasztorów (np. Klasztor Ojców Paulinów w Wieruszowie, Klasztor Franciszkanów w Wieluniu). Klemens Wierusz (zm. 1420), najstarszy syn Bernarda, starosty wieluńskiego, odziedziczył największą i najbardziej prestiżową część rodowego majątku (Wieruszów, Kowale, Praszkę). Jego potomkowie za główna siedzibę obrali Kowale, i z tego powodu zaczęli posługiwać się nazwiskiem Kowalski (Wierusz-Kowalski). Młodsi bracia Klemensa dali początek młodszym liniom rodu (m.in. Niemojowskim, Bielskim, Walichnowskim, Walkonowskim).

Podstawą świetności Kowalskich, prócz wcześnie utraconego Wieruszowa, był kompleks terytorialny na Ziemi Wieluńskiej, w górnym biegu Prosny, przylegający do granicy ze Śląskiem, obejmujący cztery parafie (Praszka, Kowale, Strojec, Żytniów) z miastem Praszka oraz wsiami: Kowale, Gana, Strojec, Żytniów, Cieciułów.

Z biegiem czasu ród mocno się rozrodził, tworząc linie na Kowalach, Ganie, Praszce, Żytniewie i Cieciułowie. Z powodów późniejszych działów, kolejne linie uległy dalszej pauperyzacji. Inne utrzymały się w warstwie średniej szlachty dzięki majątkom pozyskanym poza Ziemią Wieluńską (Ziemia Sieradzka, Podlasie, Wielkopolska, Podole, Brandenburgia). Pierwotne siedziby Kowalskich (Praszka, Kowale, Strojec, Żytniów) weszły stopniowo w posiadanie innych rodów.

W XIX wieku do najbardziej znanych należały gałąź podlaska (m.in. Pratulin), sieradzka (m.in. Kozuby Nowe), wielkopolska (m.in. Gryżyna) i zgermanizowana pomorsko-brandenburska. Przedstawiciele tej ostatniej uzyskali w 1811 r. potwierdzenie szlachectwa od króla pruskiego z nazwiskiem von Schmidt-Wierusz-Kowalski, dziedzicząc na Berkenowie (niem. Berkenow), Ząbrowie (niem. Semerow), Szczytnikach (niem. Bothenhagen) i Skalinie (niem. Schellin). W połowie XIX w. weszli także w posiadanie majątku Mościska w Wielkim Księstwie Poznańskim (1854 r.), a w 1893 r. utworzyli z niego rodzinny fideikomis (ordynację). Z młodszych linii Wieruszów najbardziej znanym rodem byli Niemojowscy.

Wierusz-Kowalscy różnych linii

Bibliografia

  • Kamler M., Przemoc między szlachtą sieradzką w XVII wieku, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2011.
  • Nejman E. H., Szlachta Sieradzka XIX wieku. Herbarz, Zduńska Wola 2013.
  • Plewczyński M., Wagner M., Kowalscy, Oficyna Wydawnicza „ARETE”, Warszawa 1991.
  • Stolarczyk T., Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku, Wieluńskie Towarzystwo Naukowe, Wieluń 2005.
  • Ledebur L. von, Adelslexikon der Preussischen Monarchie, 1855.
  • Krische P., Riemann K., Die Provinz Posen: ihre Geschichte und Kultur unter besonderer Berücksichtigung ihrer Landwirtschaft, R. Weicke, 1907