Roszpunka

Ten artykuł dotyczy botaniki. Zobacz też: inne znaczenia tego terminu.

Roszpunka

Morfologia (roszpunka warzywna)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	przewiertniowate
Rodzaj	roszpunka
Nazwa systematyczna
Valerianella Miller Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Typ nomenklatoryczny
Valerianella locusta (L.) Laterrade[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Roszpunka, roszponka (Valerianella Miller) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Obejmuje ok. 64^[4], 65^[5] do 77^[6][7] gatunków. Rośliny te występują w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce rośnie 7 gatunków – wszystkie jako rośliny introdukowane, z czego trzy są tylko przejściowo dziczejące^[8]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają najczęściej suche tereny skaliste, częste są także w krajobrazie rolniczym, na polach, i w na siedliskach ruderalnych (np. na starych murach)^[9].

Są to rośliny zielne o silnie rozgałęzionych widlasto pędach^[4], z drobnymi kwiatami, rozróżniane głównie na podstawie budowy owoców, które zaopatrzone są w rozmaite przydatki (haczyki, kolce, włoski, papierzaste oskrzydlenie i spłaszczone wyrostki)^[9].

Niektóre gatunki uprawiane i używane są jako warzywa, zwłaszcza roszpunka warzywna V. locusta^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje Eurazję w strefie klimatu umiarkowanego, na obszarze od Wysp Brytyjskich i Portugalii na zachodzie po Afganistan na wschodzie. Poza tym przedstawiciele rodzaju obecni są w północnej Afryce^[4][9]. W Europie rosną 24 gatunki^[4]. Centrum zróżnicowania stanowi Turcja, gdzie obecnych jest 31 gatunków^[9]. Jako rośliny introdukowane roszpunki rosną w Azji Wschodniej i Ameryce Południowej^[6].

Gatunki flory Polski^[8][10]

• roszpunka bruzdkowana Valerianella rimosa Bastard – antropofit zadomowiony
• roszpunka koroniasta Valerianella coronata (L. DC. – efemerofit
• roszpunka mieszana Valerianella mixta Dufr. – prawdopodobnie antropofit zadomowiony
• roszpunka ostrogrzbiecista Valerianella carinata Loisel. – efemerofit
• roszpunka warzywna Valerianella locusta Laterr em. Betcke – antropofit zadomowiony
• roszpunka wełnistoowockowa Valerianella eriocarpa Desv. – efemerofit
• roszpunka ząbkowana Valerianella dentata (L.) Pollich – antropofit zadomowiony

• 
  R. bruzdkowana
  V. rimosa
• 
  R. koroniasta
  V. coronata
• 
  R. ostrogrzbiecista
  V. carinata
• 
  R. warzywna
  V. locusta
• 
  R. ząbkowana
  V. dentata

Morfologia

Pokrój

Rośliny jednoroczne (rzadko dwuletnie^[6]) o pędach osiągających do 40 cm wysokości^[9], od nasady lub przynajmniej w górnej części rozgałęzione widlasto^[11]. Pędy nagie lub w różnym stopniu owłosione^[6], czasem z zadziorkami^[11].

Liście

Dolne często skupione w rozetę przyziemną, całobrzegie, zwykle zaokrąglone^[9][6]. Górne liście naprzeciwległe, zwykle zrośnięte nasadami^[6]. Ich blaszka najczęściej z ząbkami, czasem jest całobrzega^[6], rzadko klapowana lub nawet pierzasto-sieczna^[9][6].

Kwiaty

Drobne, obupłciowe, skupione w luźne lub skupione baldaszkowate lub główkowate kwiatostany, w których obrębie kwiaty wyrastają w dwuramiennych wierzchotkach^[11]. Poszczególne kwiaty siedzące, wsparte są lancetowatymi lub podługowatymi przysadkami^[6]. Kielich różnie wykształcony – rzadko zredukowany całkowicie i na owocach niewidoczny, częściej w postaci rąbka z uszkami lub ząbkami, trwały, zachowujący się na owocach. Korona kwiatu u nasady i do połowy, czasem wyżej zrośnięta z pięciu płatków w rurkę, w górze lejkowata, przy czym wolne, rozpostarte końce płatków mogą być równe lub jeden z nich bywa większy od reszty^[11]. Korona zwykle biała, jasnoniebieska lub różowawa^[9]. Pręciki trzy. Słupek pojedynczy, z dolną zalążnią, trójkomorowy, przy czym tylko w jednej komorze rozwija się zalążek. Szyjka słupka kończy się trójramiennym znamieniem^[9].

Owoce

Niełupki owłosione lub nagie^[6], zawierające pojedyncze nasiono, z różnie wykształconymi, często zupełnie zmarniałymi komorami płonnymi. Na szczycie z rąbkiem trwałego kielicha różnie wykształconym^[9]. W czasie owocowania rąbek kielicha twardnieje, wznosi się prosto, rozchyla albo rozdyma. Może być całobrzegi lub zwieńczony 3–6 kolcami lub haczykami, nigdy nie jest jednak pierzasty^[6]. Jego budowa jest istotną cechą diagnostyczną^[4].

• 
  Liście roszpunki warzywnej jako warzywo
• 
  Kwiatostan roszpunki warzywnej
• 
  Owoce roszpunki ząbkowanej

Systematyka

Synonimy

Masema Dulac, Odontocarpa Necker ex Rafinesque, Polypremum Adanson^[3], Siphonella (Torr. & A. Gray) Small^[12], Fedia, Pseudobetckea^[4]

Pozycja systematyczna

Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae^[2][12][4].

Wykaz gatunków^[7][6]

Przypisy