Ünlü daralması
| Ünlülerin Nitelikleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| İnce | Kalın | |||
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
Ünlü daralması, Türkçede geniş ünlülerin dar ünlülere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen bir ses olayıdır. a veya e ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki ünlü, ı, i, u veya ü ünlülerinden birine dönüşür:
- sakla + yor > saklıyor
- dile + yor > diliyor
- kutla + yor > kutluyor
- gözle + yor > gözlüyor
-yor ekinden önce gelen -ma/-me olumsuzluk eklerindeki a ve e ünlüleri her zaman daralır:
- yazma + yor > yazmıyor
- gelme + yor > gelmiyor
- koşma + yor > koşmuyor
- öpme + yor > öpmüyor
y kaynaştırma ünsüzünden önce gelen a ve e ünlüleri, telaffuz esnasında daralma eğilimi gösterebilir. Ancak bu durum yazılışa yansıtılmaz:
- anlayabilir ("anlıyabilir" değil)
- saklayarak ("saklıyarak" değil)
- boyayacak ("boyıycak" değil)
- dileyen
- kutlayalım
Aynı şekilde; gelecek zaman kipinde kullanılan -ecek/-acak eklerinin başındaki e ve a ünlüleri; konuşma dilinde daralsa bile, yazılışta daralması söz konusu değildir:
- gelecek ("gelicek" değil)
- olacak ("olucak" değil)
- seveceğim ("sevicem" değil)
- yapacaksın
Ancak "demek" ve "yemek" fiillerine y kaynaştırma ünsüzü geldiğinde e harfi hem okunuşta hem de yazılışta i'ye dönüşür:
- de + y + ecek > diyecek
- ye + y + en > yiyen
- de + y + e + lim > diyelim
- ye + y + ince > yiyince
TDK'nin önerisi, "de + y + ince" ve "de + y + ip" sözcüklerinin birer istisna olarak daraltılmadan bırakılmasıdır ("yiyince" ve "yiyip", ama "deyince" ve "deyip").
